Minh bạch trong thu phí tác quyền

Ngày nay, với sự phát triển chóng mặt của nền tảng số, của trí tuệ nhân tạo (AI) thì câu chuyện thực thi quyền tác giả tại Việt Nam ngày càng phát sinh thêm nhiều vấn đề nan giải. Đối với việc thực thi quyền có 3 khía cạnh chính, gồm: Xác định chủ thể sở hữu quyền tác giả, tác giả; khai thác và sử dụng quyền tác giả, đặc biệt là vấn đề quản lý và thu phí bản quyền-vấn đề nóng hiện nay; xử lý xâm phạm quyền tác giả.

Thực thi bảo vệ quyền tác giả luôn có những bất cập riêng, có thể đến từ nguyên nhân chủ quan là ý thức, nhận thức về vấn đề bản quyền của chính các chủ thể, nhưng cũng đến từ cơ chế chưa đủ minh bạch, rõ ràng; chế tài xử phạt chưa đủ tính chất răn đe nên ngày càng có những vi phạm liên quan đến quyền tác giả diễn ra với mức độ tinh vi hơn, tính chất phức tạp hơn, đặc biệt trên nền tảng số. Thêm vào đó, việc quy định thiếu rõ ràng về thu-chi liên quan đến tác quyền cũng làm nảy sinh nhiều tranh chấp. Nếu những vấn đề này không được cải thiện thì nó sẽ trở thành rào cản lớn đối với việc kiến tạo môi trường cho sự sáng tạo phát triển, kìm hãm sự phát triển của bản quyền nói riêng cũng như Luật Sở hữu trí tuệ nói chung.

Tranh chấp về vấn đề bản quyền đối với các sản phẩm âm nhạc cũng không phải là điều hiếm gặp, đặc biệt khi các sản phẩm này được khai thác trên những nền tảng số, khả năng tiếp cận với số lượng người xem lớn. Các tranh chấp này bắt nguồn từ nhiều lý do và một trong số đó là từ câu chuyện thu phí tác quyền.

Những câu hỏi được đặt ra là: Chủ thể sở hữu quyền có được thu phí trong trường hợp này không? Trường hợp nào được sử dụng tác phẩm mà không phải xin phép nhưng phải trả phí tác quyền? Trong một quan hệ tranh chấp, mỗi bên sẽ đều có những lý lẽ lập luận và bằng chứng riêng, nhưng lưu ý rằng cần xác định rõ quyền của chủ thể đối với sản phẩm âm nhạc đó. Nếu sản phẩm âm nhạc đã thuộc về công chúng, chủ thể quyền đầu tư tạo ra sản phẩm (gọi là quyền liên quan) của họ thì trường hợp này không có căn cứ để thu phí. Còn nếu đó là sản phẩm ghi âm/ghi hình thuộc quyền sở hữu của chủ thể khác mà thực hiện sao chép thì bất cứ ai khai thác/sử dụng cho mục đích thương mại đều phải thực hiện việc trả phí tác quyền. Như vậy, bản chất là cần xác định sản phẩm âm nhạc-đối tượng của tranh chấp kia thuộc quyền của bên nào và hành vi truyền tải đến công chúng thông qua YouTube có xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ không?

Lấy ví dụ cụ thể về câu chuyện tranh chấp giữa Trung tâm Bảo vệ quyền tác giả âm nhạc Việt Nam (VCPMC) và BH Media đang gây bức xúc trong dư luận, cho thấy vấn đề việc thu phí tác quyền chưa đủ rõ ràng, dẫn đến phát sinh tranh chấp trong quá trình thực thi. Một trong những vấn đề được đề cập đến là YouTube-đây chỉ là nền tảng để thực hiện việc khai thác quyền, trong khi vấn đề quan trọng cần xác định là quyền của chủ sở hữu đối với tác phẩm trong trường hợp này cụ thể như thế nào. Nếu BH Media chỉ khai thác quyền liên quan thì rõ ràng, việc thu phí của VCPMC là không có cơ sở.

Tại Điều 26, Luật Sở hữu trí tuệ đối với quyền tác giả và Điều 33, Luật Sở hữu trí tuệ đối với quyền liên quan quy định rõ: Tổ chức phát sóng sử dụng sản phẩm đã công bố, tác phẩm, bản ghi âm, ghi hình nhằm mục đích thương mại để phát sóng không phải xin phép nhưng phải trả tiền bản quyền cho chủ sở hữu quyền tác giả kể từ thời điểm sử dụng. Làm rõ có hay không việc chặn tác phẩm được tạo ra hoàn toàn bởi BH Media là đủ căn cứ pháp lý? Đối với VCPMC, cần làm rõ căn cứ nào để chặn các sản phẩm của BH Media đã đăng tải trên YouTube? Hành vi chặn các sản phẩm âm nhạc này có được coi là hành vi cản trở phổ biến và có cấu thành những hành vi bị coi là xâm phạm quyền liên quan theo quy định của Luật Sở hữu trí tuệ không? Đồng thời đối với BH Media, cần xác định vấn đề quyền đối với sản phẩm được đăng tải trên YouTube. Theo quy định tại điểm a, khoản 3, Điều 20, Luật Sở hữu trí tuệ có đề cập đến “quyền sao chép để thực hiện các quyền khác”. Tuy nhiên, việc sao chép tác phẩm, đăng tải, phát hành trên các nền tảng trực tuyến như YouTube sẽ không thuộc trường hợp này. Lập luận của VCPMC cũng có cơ sở khi sử dụng khoản 2, Điều 20, Luật Sở hữu trí tuệ để thay thế cho điểm a, khoản 3, Điều 20 trong lập luận của BH Media.

Những quy định về Luật Sở hữu trí tuệ đã có, nhưng thực thi quyền sở hữu trí tuệ vẫn là một bài toán khó. Do vậy, để tạo ra môi trường thuận lợi, minh bạch cần tiếp tục xây dựng các quy định cụ thể, rõ ràng hơn liên quan đến quyền sở hữu trí tuệ, đặc biệt trên nền tảng số; quy định rõ cách thức thu phí tác quyền, quy định về sự minh bạch trong quá trình thu phí tác quyền. Cùng với đó là nâng mức chế tài xử phạt đối với những hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ và tất cả hành vi làm cản trở sự phát triển, thực thi quyền sở hữu trí tuệ. Yếu tố then chốt không thể thiếu là việc tích cực tuyên truyền, phổ biến để nâng cao nhận thức về quyền tác giả của các bên liên quan.