Độc đáo những “pho sử” đá

- Trong hệ thống di sản văn hóa Lạng Sơn, văn bia được mệnh danh là những “pho sử” bằng đá đang hiện hữu giữa nhịp sống hiện đại.  

Văn bia là hiện tượng văn hóa được nảy sinh từ đời sống xã hội của con người và là một trong những hình thức thông tin thời kỳ cổ đại và trung cổ. Văn bia xuất hiện từ khá sớm, bắt đầu từ Trung Quốc, sau đó được lan truyền sang các nước như: Triều Tiên, Việt Nam và Nhật Bản (những nước sử dụng chữ tượng hình, khối vuông). Về cơ bản, văn bia dùng để ghi lại những sự kiện lớn diễn ra trong lịch sử, sự kiện văn hóa, chính trị…

Di sản tư liệu độc đáo

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa, văn bia là di sản tư liệu Hán Nôm chiếm vai trò quan trọng trong các di tích. Trong phiên âm Hán việt, bia đọc là “bi”, nghĩa là tấm đá lớn có khắc chữ để ghi lại những việc, người, điều cần ghi nhớ hoặc ghi lại một kỷ niệm, một sự kiện cá nhân có tầm ảnh hưởng lớn trong cộng đồng. Những bia được khắc trên vách đá hay trong hang động gọi là bia ma nhai, còn những bia được dựng bằng tấm đá gọi là bia đá.

Tiến Sỹ Hoàng Văn Páo, Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa tỉnh cho biết: Bia đá là tư liệu để nghiên cứu lịch sử, dân tộc học, địa lý, ngôn ngữ học lịch sử, xã hội học, phong tục tập quán tín ngưỡng, địa lý học lịch sử, mỹ thuật... Đây là một loại di sản văn hóa đặc biệt, một sử liệu xác thực và đáng tin cậy, là nguồn tư liệu nghiên cứu về nhiều mặt của lịch sử mỗi dân tộc, địa phương. Bố cục của tấm bia gồm tiêu đề; văn bia; phần cuối ghi thời gian dựng bia. 

Theo thống kê chưa đầy đủ của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTT&DL), toàn tỉnh hiện có hơn 60 văn bia đang được lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh, các di tích tín ngưỡng tôn giáo trong tỉnh. Văn bia tại Lạng Sơn được chia thành hai loại: bia hình khối và bia ma nhai. Trong đó, bia ma nhai chiếm 2/3 tổng số văn bia trong toàn tỉnh bởi địa hình Lạng Sơn có nhiều núi và hang động Castơ. Các bia ma nhai này đều do các nhà trí thức Nho học như Thân Đức Tài, Vi Đức Thắng, Ngô Thì Sĩ, Lê Hữu Dung, Ngô Thì Nhậm, Ngô Thì Vị… soạn thảo. Mỗi văn bia là một tư liệu thơ văn nổi tiếng, ca ngợi non sông đất nước, ca ngợi lòng quả cảm, sự bao dung của người dân biên thùy trong lao động sản xuất. Tiêu biểu là danh nhân Ngô Thì Sỹ đã làm bài thơ “Trấn doanh bát cảnh” viết chữ khắc trên vách đá ở chùa Tiên (phường Lương Văn Tri) vào năm Cảnh Hưng thứ 40 (1779) và nhiều bài thơ khác ở động Nhị Thanh, chùa Tam Thanh (phường Tam Thanh)…

Bên cạnh bia ma nhai, bia hình khối là những tác phẩm được khắc trên những tấm đá, thể hiện rõ nét tài năng điêu khắc và tư tưởng của người xưa.

Tiêu biểu nhất phải kể đến Bia Thủy Môn Đình, được Thủ tướng Chính phủ công nhận là bảo vật quốc gia vào năm 2015. Tấm bia này được tạo dựng năm 1670, dưới triều vua Lê Huyền Tông, bởi quan Đô Tổng Binh sứ Nguyễn Đình Lộc. Nội dung văn bia chứa đựng thông tin vô cùng quý giá về tên gọi "Việt Nam" và chủ quyền lãnh thổ quốc gia, là một trong số ít tài liệu cổ có hai chữ "Việt Nam" từ trước năm 1804. Ngoài ra, Lạng Sơn còn có hai tấm bia niên đại Chính Hòa (1680 và 1683) tại chùa Trung Thiên (xã Na Dương) và đền Tả Phủ (phường Kỳ Lừa), ca ngợi công lao của hai vị tướng Vi Đức Thắng và Thân Công Tài, những người đã có công giữ yên biên giới và phát triển kinh tế vùng đất này.

Gìn giữ cho muôn đời

Văn bia là một kho tàng lịch sử quý giá, là minh chứng sống động cho quá trình dựng nước và giữ nước của cha ông. Nhận thức rõ điều này, những năm qua, ngành VHTT&DL tỉnh đã có nhiều giải pháp gìn giữ, phát huy di sản văn hóa đặc sắc này cho muôn đời sau.

Ông Lưu Bá Mạc, Phó Giám đốc Sở VHTT&DL cho biết: thời gian qua, sở đã đẩy mạnh công tác tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức của người dân về việc gìn giữ, bảo vệ giá trị quý báu của hệ thống văn bia trên địa bàn tỉnh. Chúng tôi cũng phối hợp chặt chẽ với các cơ quan chức năng để triển khai hiệu quả các giải pháp bảo quản, tu bổ văn bia nói riêng và di tích nói chung, gắn với phát triển du lịch. Bên cạnh đó, sở cũng đang nỗ lực số hóa các văn bia để phục vụ công tác nghiên cứu. 

Theo đó, thời gian qua, các cơ quan, đơn vị chuyên môn đã có những nỗ lực để giữ gìn và phát huy giá trị của kho tàng văn bia này. Tiêu biểu, Bảo tàng tỉnh Lạng Sơn đã thực hiện việc thu thập và lưu giữ 62 bản dập văn bia tại kho tư liệu. Nhằm phục vụ nhu cầu tham quan và tìm hiểu của du khách. Bảo tàng tỉnh  cũng đã dịch nghĩa các văn bia ra chữ Quốc ngữ. Các bản dịch này được đặt tại các di tích, giúp du khách dễ dàng đọc hiểu và cảm nhận được giá trị lịch sử, văn hóa của từng tấm bia.

Ông Nông Đức Kiên, Giám đốc Bảo tàng tỉnh cho biết: Nhằm phát huy giá trị của các hiện vật, tư liệu văn bia, chúng tôi đã chỉ đạo các phòng chuyên môn tăng cường công tác sưu tầm, bảo quản, đồng thời, trưng bày, giới thiệu đến đông đảo khách tham quan về giá trị của các hiện vật, tài liệu này. Đặc biệt, đối với bảo vật quốc gia Bia Thủy môn đình hiện đang được lưu giữ tại nhà trưng bày, chúng tôi cũng xây bệ, lắp đặt tấm kính bảo vệ. 

Song song với đó, công tác số hoá tại các điểm di tích cũng được chú trọng… Từ năm 2022 đến nay, Sở VHTT&DL đã phối hợp với các đơn vị liên quan tiến hành số hóa toàn bộ cơ sở dữ liệu di sản văn hóa trên địa bàn tỉnh với 3.440 hiện vật, tư liệu, tài liệu, trong đó có thông tin về các hệ thống văn bia được cập nhật đầy đủ thông tin trên phần mềm. 

Ngoài ra, do văn bia, đặc biệt là các bia ma nhai, thường nằm trong môi trường tự nhiên, chịu tác động trực tiếp của môi trường, ban quản lý, bộ phận thường trực các di tích có văn bia cũng chủ động kiểm tra định kỳ, làm sạch rêu phong và bảo vệ bề mặt bia. Những nỗ lực này không chỉ góp phần kéo dài tuổi thọ của các di vật mà còn bảo toàn nguyên vẹn những thông điệp quý giá mà cha ông gửi gắm.

Trao đổi với chúng tôi, bà Hoàng Thị Kim Anh, Trưởng bộ phận thường trực di tích chùa Tiên – giếng Tiên, phường Lương Văn Tri, nơi lưu giữ nhiều bia ma nhai quý giá, bày tỏ: “Chúng tôi coi việc bảo vệ những vách đá này như bảo vệ chính lịch sử của cha ông. Chúng tôi thường xuyên kiểm tra, vệ sinh và tuyên truyền cho du khách về ý nghĩa của những tấm bia ma nhai này, để mọi người hiểu và cùng chung tay bảo vệ”.

Văn bia không chỉ là những khối đá vô tri vô giác mà là những nhân chứng của thời gian, là những mắt xích quan trọng để chúng ta tìm hiểu, xâu chuỗi và viết nên một cuốn sử hoàn chỉnh về miền đất phên dậu này. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của văn bia không chỉ là trách nhiệm của các cấp chính quyền mà còn là của cả cộng đồng, để những “trang sử” bằng đá này trường tồn mãi với thời gian.