Xác ướp tiết lộ bí mật về quá khứ của sa mạc Sahara

Các nhà khoa học nghiên cứu nguồn gốc của cư dân 'Sa mạc Sahara xanh', từ đó giúp người dân hiểu rõ hơn về quá khứ của sa mạc nổi tiếng này.

Ngày nay, từ nơi trú ẩn Takarkori ở phía Tây Nam Libya, khung cảnh thường thấy là những cồn cát vô tận, những tảng đá trống trải. Tuy nhiên, cách đây 7.000 năm, sa mạc Sahara lại là một nơi tươi tốt và dễ sinh sống.

Hiện nay, các nhà khoa học đang nghiên cứu nguồn gốc của cư dân vùng "Sahara xanh". Họ thành công trong việc phục hồi bộ gen hoàn chỉnh đầu tiên từ hài cốt của hai người phụ nữ được chôn tại Takarkori. Thời xa xưa, khu vực này là một thảo nguyên tươi tốt có cây cối, hồ nước và sông ngòi. Đây cũng là nơi sinh sống của các loài động vật lớn như hà mã và voi.

Nơi đây cũng là quê hương của con người nguyên thuỷ, bao gồm 15 phụ nữ và trẻ em. Các nhà khảo cổ phát hiện họ được chôn cất tại nơi trú ẩn bằng đá, sống chủ yếu nhờ câu cá, chăn nuôi cừu và dê.

"Chúng tôi nghiên cứu hai bộ xương này vì chúng được bảo quản rất tốt — da, dây chằng, mô", ông Savino di Lernia, đồng tác giả nghiên cứu mới công bố ngày 2/4 trên tạp chí Nature cho biết.

Đây là lần đầu tiên các nhà khảo cổ học giải trình tự toàn bộ bộ gen từ hài cốt con người trong một môi trường nóng và khô cằn như vậy, theo di Lernia, phó giáo sư khảo cổ học châu Phi và khảo cổ học dân tộc học tại Đại học Sapienza, Rome.

Phân tích gen mang lại bất ngờ cho nhóm nghiên cứu. Họ tiết lộ cư dân vùng Sahara xanh là một nhóm dân cư chưa được biết đến và bị cô lập lâu dài. Họ có thể sinh sống ở khu vực này trong hàng chục nghìn năm.

Xác ướp tiết lộ bí mật về quá khứ của sa mạc Sahara

Việc khai quật nơi trú ẩn bằng đá Takarkori, một địa điểm chỉ có thể tiếp cận bằng xe bốn bánh, bắt đầu từ năm 2003. Hai xác ướp nữ nằm trong số những phát hiện đầu tiên. Cộng đồng nhỏ từng sinh sống tại nơi này có thể đã di cư đến đây cùng với làn sóng di cư đầu tiên của con người ra khỏi châu Phi hơn 50.000 năm trước.

Sự cô lập về mặt di truyền này cho thấy Sahara thời kỳ đó không phải là hành lang di cư giữa châu Phi cận Sahara và Bắc Phi, dù điều kiện sống khá thuận lợi. Trước đây, các nhà nghiên cứu suy đoán rằng cư dân Sahara là những người chăn thả gia súc di cư từ Cận Đông – nơi khởi nguồn của nghề nông.

Tuy nhiên, việc di cư như vậy không khả thi, xét theo sự cô lập di truyền của nhóm Takarkori, theo các tác giả của báo cáo mới. Thay vào đó, nhóm nghiên cứu cho rằng chăn nuôi được áp dụng thông qua một quá trình trao đổi văn hóa, chẳng hạn như tương tác với các nhóm đã nuôi động vật thuần hóa.

"Chúng tôi biết họ bị cô lập về mặt di truyền, không phải về văn hóa. Có rất nhiều mạng lưới mà chúng tôi biết từ nhiều nơi khác nhau trên lục địa, vì chúng tôi có đồ gốm của vùng hạ Sahara. Chúng tôi có đồ gốm của thung lũng Nile và những khu vực tương tự", di Lernia nói.

Louise Humphrey, nhà nghiên cứu tại Trung tâm Nghiên cứu Tiến hóa Con người của Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên ở London, cho biết bà đồng ý với kết quả nghiên cứu. Nhóm Takarkori không có dấu hiệu pha trộn di truyền với các cộng đồng bên ngoài. Thay vào đó, hoạt động chăn thả gia súc có thể du nhập qua con đường trao đổi văn hóa, nhờ tương tác với các nhóm khác đã thuần hóa động vật.

Việc phục hồi ADN cổ đại là rất khó

Các chuyên gia nghiên cứu bộ xương và di tích được khai quật trong nhiều năm qua. Tuy nhiên, nỗ lực phục hồi ADN từ hài cốt đã không thành công.

Năm 2019, các nhà khoa học có thể thu hồi ADN ty thể, loại ADN chỉ ra dòng mẹ. Tuy nhiên, việc thu được loại ADN này không vẽ ra được bức tranh đầy đủ, theo lời ông Ringbauer.

"Vài năm trước, các mẫu được gửi đến Leipzig, vì chúng tôi liên tục hoàn thiện các phương pháp mới để khai thác nhiều hơn từ một lượng ADN rất nhỏ… và các mẫu này có rất ít ADN", ông Ringbauer, người sử dụng công cụ tính toán để phân tích dữ liệu di truyền, cho biết.

ADN cổ đại thường bị phân mảnh và nhiễm bẩn. Nó được bảo tồn tốt nhất trong môi trường mát mẻ, chứ không phải trong môi trường sa mạc nóng. Tuy nhiên, ông Ringbauer và các đồng nghiệp tại Viện Max Planck về Nhân học Tiến hóa đã có thể giải mã bộ gen của hai xác ướp. Đây là bộ gen hoàn chỉnh hơn cho phép các nhà di truyền học ghép nối thông tin về tổ tiên của một quần thể, chứ không chỉ của một cá nhân.

"Bộ gen hoàn chỉnh mang theo ADN của cả tổ tiên", ông Ringbauer nói. "Khi bạn phân tích gen, bạn bắt đầu thấy các nhánh khác nhau của tổ tiên bạn. Một bộ gen mang câu chuyện của nhiều người".