Luật hóa rõ nguyên tắc “có đi có lại” tại dự án Luật Tương trợ tư pháp về dân sự

Đại biểu Quốc hội đề nghị luật hóa nguyên tắc “có đi có lại” trong tương trợ tư pháp dân sự, tránh hợp tác “một chiều” bất lợi khi giải quyết các vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài.

Chiều 25/6, Quốc hội thảo luận ở hội trường về dự án Luật Tương trợ tư pháp về dân sự.

Qua nghiên cứu dự thảo Luật Tương trợ tư pháp về dân sự, Báo cáo thẩm tra của Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội, các đại biểu cơ bản tán thành với sự cần thiết ban hành Luật này với các lý do, cơ sở chính trị, pháp lý, thực tiễn, mục đích, quan điểm như được nêu trong Tờ trình số 237 ngày 20/4/2025 của Chính phủ.

Luật được xây dựng trên cơ sở kế thừa các nội dung của Luật Tương trợ tư pháp hiện hành, đồng thời Luật này nhằm kịp thời thể chế hóa chủ trương của Đảng về sắp xếp, tinh gọn tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị; tiếp tục nội luật hóa cam kết trong các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên.

Về nguyên tắc tương trợ tư pháp về dân sự, đại biểu Nguyễn Minh Tâm (Quảng Bình) đề nghị Ban soạn thảo cân nhắc, bổ sung “nguyên tắc có đi có lại” vào quy định tại điều này, bởi nguyên tắc có đi có lại là nguyên tắc cơ bản trong quan hệ quốc tế.

Về phương thức thực hiện yêu cầu tương trợ tư pháp về dân sự của Việt Nam tại Điều 20 quy định: “Yêu cầu tương trợ tư pháp về dân sự của Việt Nam được thực hiện theo quy định pháp luật của nước được yêu cầu hoặc theo phương thức cụ thể mà nước được yêu cầu chấp nhận.”

Đại biểu Nguyễn Minh Tâm đề nghị Ban soạn thảo cân nhắc sửa lại như sau: "Yêu cầu tương trợ tư pháp về dân sự của Việt Nam được thực hiện theo điều ước quốc tế tương trợ tư pháp về dân sự mà Việt Nam và nước ngoài đã ký kết. Trường hợp chưa ký kết điều ước quốc tế về tương trợ tư pháp thì thực hiện theo quy định pháp luật của nước được yêu cầu hoặc theo phương thức cụ thể mà nước được yêu cầu chấp nhận."

Lý do đại biểu đề nghị sửa đổi như trên là để đảm bảo thực hiện đúng nguyên tắc về tương trợ tư pháp dân sự và việc áp dụng pháp luật nước ngoài theo quy định tại Điều 5 dự thảo Luật.

Đại biểu Nguyễn Tâm Hùng (Bà Rịa-Vũng Tàu) cho rằng trong quá trình giải quyết yêu cầu tương trợ tư pháp, một số quốc gia đề nghị Việt Nam áp dụng pháp luật của họ.

Tuy nhiên, do thiếu cơ chế thẩm tra và tiêu chí đánh giá rõ ràng, cơ quan trong nước lúng túng khi xử lý, dẫn đến việc từ chối không có căn cứ hoặc kéo dài thời gian giải quyết.

Ông Hùng đề nghị Ban soạn thảo sửa đổi khoản 2 Điều 5 theo hướng quy định cụ thể tiêu chí đánh giá. Các tiêu chí này cần đảm bảo không trái với nguyên tắc tương trợ tư pháp và không trái với trật tự công của Việt Nam, một nguyên tắc phổ biến trong tư pháp quốc tế.

Đồng thời, cần có hướng dẫn chi tiết về danh mục quốc gia, lĩnh vực pháp luật và phương thức đánh giá để thống nhất cách hiểu, tránh mỗi địa phương áp dụng một kiểu.

Đại biểu Phạm Văn Hòa (Đồng Tháp) cũng cho rằng việc cho phép áp dụng pháp luật nước ngoài trong quá trình thực hiện tương trợ tư pháp là cần thiết, đặc biệt trong những trường hợp Việt Nam không có quy định pháp lý tương ứng.

Tuy nhiên, đại biểu lưu ý rằng việc áp dụng pháp luật nước ngoài cần phải bảo đảm các nguyên tắc như: tôn trọng chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ, không can thiệp vào công việc nội bộ, bình đẳng, cùng có lợi và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của cả công dân Việt Nam lẫn công dân nước ngoài.

Liên quan đến ý kiến của các đại biểu đề nghị bổ sung nguyên tắc “có đi có lại” tại Điều 6 của dự thảo Luật Nguyên tắc tương trợ tư pháp về dân sự, Bộ trưởng Bộ Tư pháp Nguyễn Hải Ninh cho biết, dự thảo Luật không quy định trực tiếp và chặt chẽ về nguyên tắc “có đi có lại” mà tiếp cận linh hoạt hơn bằng việc bổ sung trường hợp có thể từ chối yêu cầu tương trợ tư pháp về dân sự của nước ngoài khi có căn cứ cho thấy nước đó không hợp tác thực hiện yêu cầu tương trợ tư pháp về dân sự của Việt Nam tại điểm a, khoản 2, Điều 25 của dự thảo Luật.

Quy định này tạo cơ sở pháp lý cho cơ quan có thẩm quyền có thể tùy trường hợp cụ thể để xem xét và quyết định việc “có đi có lại” trong thực hiện tương trợ tư pháp với phía nước ngoài với mục đích bảo đảm tối đa quyền và lợi ích hợp pháp của người dân, doanh nghiệp trong các vụ việc dân sự cũng như mở rộng hợp tác quốc tế trong lĩnh vực này.

Đây cũng là điểm mới của Luật so với quy định của Luật hiện hành.

Về ý kiến của đại biểu về việc dự thảo Luật mở rộng thẩm quyền yêu cầu tương trợ tư pháp dân sự cho “cơ quan, người có thẩm quyền khác theo quy định của pháp luật Việt Nam” tại khoản 4, Điều 15, Bộ trưởng Nguyễn Hải Ninh cho biết, đây là điều khoản “quét” để dự phòng trong những trường hợp tương lai mà các luật chuyên ngành có quy định về thẩm quyền yêu cầu tương trợ tư pháp cho các chủ thể khác, thì khi đó chúng ta không phải sửa đổi luật.

“Ví dụ, dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Thi hành án dân sự đang được xây dựng có quy định về chức năng tổ chức thi hành án dân sự của văn phòng thừa phát lại, khi đó, thừa phát lại cũng có thẩm quyền yêu cầu về tương trợ tư pháp về dân sự nếu có phát sinh,” Bộ trưởng Tư pháp cho hay.

Đối với quy định về áp dụng pháp luật nước ngoài tại Điều 5, Bộ trưởng Ninh nhấn mạnh việc cho phép áp dụng trong tương trợ tư pháp là một thông lệ quốc tế.

Tuy nhiên, dự thảo đã giới hạn rõ ràng: chỉ áp dụng khi không trái với nguyên tắc tương trợ tư pháp tại Điều 6, đảm bảo tôn trọng chủ quyền, không can thiệp nội bộ và đảm bảo sự bình đẳng, cùng có lợi giữa các bên.

Bộ trưởng cho biết phạm vi áp dụng pháp luật nước ngoài trong dự thảo Luật cũng hẹp hơn so với Bộ luật Dân sự hoặc Bộ luật Tố tụng dân sự, nhằm đảm bảo cân đối giữa hợp tác quốc tế và bảo vệ chủ quyền, lợi ích quốc gia.

Dự án Luật Tương trợ tư pháp về dân sự tiếp tục được hoàn thiện để Quốc hội cho ý kiến và xem xét thông qua tại Kỳ họp thứ 10 diễn ra vào tháng 10/2025./.