Khi tiêu chuẩn kép “rút chốt” trật tự hạt nhân

Ánh sáng vàng nhạt của buổi hoàng hôn Vienna trải dài trên bàn làm việc của Tổng Giám đốc Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) Rafael Grossi khi ông lật lại báo cáo giám sát mới nhất. Cùng lúc đó, sâu trong lòng đất núi Fordow, những gram uranium làm giàu 60% tiếp tục hành trình bí ẩn qua các cỗ máy ly tâm.

Khoảng cách địa lý giữa hai địa điểm không thể che giấu một thực tế phũ phàng: Trong trật tự hạt nhân toàn cầu, những nguyên tử nhỏ bé đang trở thành vật chứng cho những bất cân đối lớn lao.

Hơn nửa thế kỷ đã trôi qua kể từ ngày Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT) ra đời vào năm 1968, song khát vọng về một thế giới phi hạt nhân vẫn còn xa vời. Ngay trong cấu trúc của văn kiện này đã tồn tại một nghịch lý căn bản: Nó phân chia thế giới thành các quốc gia "sở hữu vũ khí hạt nhân" được phép giữ kho vũ khí và những nước "không sở hữu" bị cấm phát triển. Sự phân biệt đối xử này tạo nền tảng cho một hệ thống đẳng cấp ngầm kéo dài qua nhiều thế hệ. Israel, quốc gia chưa từng ký NPT, được các báo cáo độc lập công nhận sở hữu khoảng 90 đầu đạn hạt nhân. Thế nhưng, những cơ sở nghiên cứu hạt nhân Dimona của nước này chưa bao giờ chịu sự thanh sát trực tiếp nào của IAEA.

Ngược lại, Iran, thành viên NPT từ năm 1970, có đến 24 cơ sở hạt nhân nằm dưới sự giám sát thường trực. Sự chênh lệch này không đơn thuần là vấn đề pháp lý kỹ thuật, mà tựa như bóng ma dai dẳng của trật tự thế giới cũ, nơi quan hệ đồng minh thường quyết định mức độ tuân thủ luật chơi. Chính trong bối cảnh đó, tuyên bố hôm 10/7 của Tổng thống Iran Masoud Pezeshkian về việc sẵn sàng hợp tác trở lại với IAEA - nhưng chỉ khi chấm dứt "tiêu chuẩn kép" - không nên được xem như động thái khiêu khích đơn thuần. Đó là tiếng nói phản kháng trước một thực tế kéo dài hàng thập kỷ: Khi các quốc gia đứng ngoài hệ thống lại được hưởng đặc quyền lớn hơn những thành viên tuân thủ.

Trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị, một cuộc chạy đua thầm lặng giữa công nghệ giám sát và kỹ thuật né tránh đang định hình tương lai của kiểm soát hạt nhân. Phía Iran đã ứng dụng trí tuệ nhân tạo để tối ưu hóa chuỗi ly tâm, giảm 20% thời gian làm giàu uranium theo đánh giá của Hiệp hội Kiểm soát vũ khí. Các cơ sở ngầm tại Fordow được trang bị hệ thống tự động hóa tân tiến, khiến các thiết bị giám sát truyền thống trở nên lỗi thời. Đáp lại, IAEA triển khai hệ thống "Hawk-Eye" (Mắt diều hâu) 4.0 kết hợp vệ tinh độ phân giải cao, cảm biến lượng tử và thuật toán học sâu để phát hiện hoạt động bất thường.

Công nghệ này cho phép phân tích nhiệt độ bề mặt, đo đạc rung động địa chất và thậm chí dự báo chuỗi hoạt động. Thế nhưng, nghịch lý nằm ở chỗ: càng phát triển công cụ giám sát tinh vi, bức tường ngăn cách niềm tin lại càng cao. Phía Tehran bày tỏ quan ngại sâu sắc rằng dữ liệu kỹ thuật có thể bị chuyển giao cho cơ quan tình báo phương Tây, trong khi các báo cáo nội bộ IAEA không giấu được lo ngại về những "phòng thí nghiệm bóng đêm" trong dãy núi Alborz. Cuộc đua công nghệ này phản ánh một thực tế đáng buồn: Uranium, vốn là thành tựu khoa học thuần túy, đang bị biến thành con tin trong cuộc chiến chính trị. Mỗi bước tiến kỹ thuật dường như không thu hẹp mà lại khoét sâu thêm hố ngăn cách, đẩy các bên vào vòng xoáy nghi kỵ không lối thoát.

Đằng sau những tuyên bố công khai, một mạng lưới đàm phán đa tầng đang âm thầm dệt nên tấm thảm địa chính trị phức tạp. Tại Muscat, trong những biệt thự kín cổng cao tường dưới sự bảo trợ của Qatar, các chuyên gia Mỹ và Iran thảo luận về kịch bản "JCPOA tối giản". Trên bàn đàm phán, Tehran đề nghị đóng băng mức làm giàu ở 5% để đổi lấy việc giải phóng 7 tỷ USD tài sản đóng băng và dỡ bỏ một phần trừng phạt dầu mỏ.

Trong khi đó, ở phương Đông, Trung Quốc đẩy mạnh xây dựng nhà máy lọc dầu khổng lồ tại Bandar Abbas - dự án chiến lược trong Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI). Ngược lại, Nga duy trì hợp tác chuyển giao công nghệ lò phản ứng VVER-1200 cho nhà máy điện hạt nhân Bushehr, đồng thời cung cấp uranium làm giàu 40% qua các chuyến tàu ngầm trên biển Caspia. Những giao dịch này không đơn thuần là trao đổi kinh tế-kỹ thuật, mà thực chất đang vẽ nên bản đồ liên minh mới trong trật tự đa cực, nơi năng lượng hạt nhân trở thành đồng tiền mặc cả quyền lực. Cân bằng giữa các lực lượng này là thách thức không nhỏ.

Khi châu Âu đối mặt với khủng hoảng năng lượng sau xung đột Ukraine, EU có xu hướng ủng hộ giải pháp ôn hòa hơn với Iran. Ngược lại, chính quyền Mỹ vẫn duy trì lập trường cứng rắn, đòi hỏi Tehran phải phá hủy hoàn toàn các máy ly tâm tiên tiến trước khi đàm phán bất kỳ thỏa thuận mới nào. Trong bối cảnh đó, những nỗ lực trung gian của Oman và Qatar tựa như sợi tơ mỏng manh níu giữ hy vọng đối thoại.

Quyết định rút toàn bộ thanh sát viên khỏi Iran của IAEA vào ngày 11/7 không chỉ là sự kiện nghiệp vụ, mà là dấu hiệu báo động cho sự suy thoái niềm tin trong kiến trúc an ninh toàn cầu. Chuyên gia Pierre Goldschmidt, thanh sát viên kỳ cựu với ba thập niên kinh nghiệm, chia sẻ từ kinh nghiệm: "Máy móc dù tối tân đến đâu cũng không thể thay thế sự hiện diện vật lý và đối thoại trực tiếp. Khi các thanh sát viên rời đi, cánh cửa minh bạch đóng lại, và bóng tối nghi ngờ bắt đầu lan tỏa".

Trước ngã ba đường này, ba viễn cảnh đang hiện rõ với những hệ lụy sâu rộng. Trong kịch bản đầu tiên, nếu các bên đạt được thỏa thuận "JCPOA tối giản", Iran có thể tạm ngưng làm giàu uranium ở mức cao để đổi lấy các nhượng bộ kinh tế. Tuy nhiên, giải pháp tạm thời này không giải quyết được căn nguyên của vấn đề là sự bất bình đẳng trong áp dụng luật chơi.

Kịch bản thứ hai nguy hiểm hơn nhiều: Tehran quyết định rút khỏi NPT sau khi tích đủ uranium làm giàu 90% - ngưỡng có thể chế tạo vũ khí hạt nhân. Theo phân tích của Trung tâm Nghiên cứu chiến lược quốc tế (CSIS), điều này sẽ kích hoạt hiệu ứng domino tại Trung Đông. Saudi Arabia đang đẩy nhanh dự án lò phản ứng với Trung Quốc, trong khi Thổ Nhĩ Kỳ tái khởi động chương trình hạt nhân sau căng thẳng với NATO. Một cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân trong khu vực vốn đầy bất ổn này có thể đẩy giá dầu toàn cầu tăng 300% và làm bùng phát khủng hoảng năng lượng toàn cầu.

Giữa hai thái cực đó, một lối đi thứ ba đang hình thành: Sự trỗi dậy của cơ chế giám sát đa cực do BRICS+ dẫn dắt. Đề xuất này hướng đến thiết lập hệ thống thanh sát song song với sự tham gia của Trung Quốc, Nga, Ấn Độ và Nam Phi. Tuy nhiên, giải pháp này mang theo nguy cơ phân mảnh hệ thống kiểm soát toàn cầu, khiến IAEA - trụ cột của trật tự hạt nhân hậu Chiến tranh Lạnh - dần mất vai trò trung tâm.

Trước những thách thức chồng chất, nhiều học giả quốc tế đã đề xuất các phương án cải cách cấu trúc. Nguyên Tổng Thư ký Liên hợp quốc (LHQ) Ban Ki-moon từng kiến nghị mở rộng Hội đồng Thống đốc IAEA cho các nước đang phát triển như Brazil, Nam Phi và Indonesia, đồng thời cải cách quy trình bỏ phiếu để giảm thiểu quyền phủ quyết của các cường quốc. Song song đó, các chuyên gia tại Viện Nghiên cứu Quốc tế Geneva đề xuất "cơ chế minh bạch chọn lọc" - một mô hình sáng tạo cho phép quốc gia chủ động chia sẻ dữ liệu mở về chương trình hạt nhân dân sự được giảm tần suất thanh sát.

Cách tiếp cận này dựa trên nguyên tắc có qua có lại, xây dựng lòng tin thông qua minh bạch tự nguyện thay vì áp đặt từ bên ngoài. Tuy nhiên, mọi cải cách thể chế sẽ vô nghĩa nếu không đi kèm thay đổi trong tư duy. Khi nhìn những tinh thể uranium lấp lánh dưới kính hiển vi điện tử, có lẽ cần nhớ rằng bản thân nguyên tử không mang quốc tịch hay ý thức hệ. Chúng chỉ tuân theo các định luật vật lý bất biến. Thách thức cốt lõi không nằm ở việc kiểm soát các hạt vật chất vô tri, mà ở năng lực vượt qua định kiến trong tư duy con người.

Nhà vật lý hạt nhân Hideki Yukawa, người châu Á đầu tiên đoạt giải Nobel Vật lý, từng viết trong nhật ký năm 1955: "Phát minh của chúng ta về năng lượng nguyên tử đã thay đổi mọi thứ, ngoại trừ cách suy nghĩ của chính chúng ta". Gần bảy thập niên sau, nhận định ấy vẫn còn nguyên tính thời sự. Trong hành trình tìm lại công bằng cho trật tự hạt nhân toàn cầu, có lẽ đã đến lúc nhân loại cần vượt qua những chia rẽ để nhận ra một chân lý giản dị: Ánh sáng từ phản ứng hạt nhân không phân biệt biên giới và bóng tối của chiến tranh hạt nhân cũng không chừa một ai.