Bí mật sau những ngôi nhà trình tường bền trăm năm của người Mông ở vùng cao

Không dùng ximăng hay thép sắt, người Mông trên vùng cao Tây Bắc tạo nên những ngôi nhà đất nện tường dày gần nửa mét, bền cả trăm năm, chứa đựng những bí mật về cách dựng nhà, xây tường độc đáo.

Nếu ai từng đến cao nguyên đá Đồng Văn (Tuyên Quang), Mù Cang Chải, Sa Pa (Lào Cai), Lộc Bình (Lạng Sơn) hay Mường Tè (Lai Châu), hẳn sẽ bị mê hoặc bởi khung cảnh yên bình của những bản làng người Mông với những ngôi nhà bằng đất nện màu nâu vàng nép mình giữa màu xanh ngút ngàn của núi rừng hùng vĩ.

Khác với những ngôi nhà sàn thoáng đãng, cao ráo phổ biến ở nhiều cộng đồng dân tộc khác, người Mông ở vùng cao lại chọn cách “nép mình” giữa núi rừng với kiểu nhà đất trình tường chắc nịch.

Những ngôi nhà với bức tường đất dày gần nửa mét, mái ngói âm dương đen sẫm, được bao bọc bằng hàng rào đá mộc mạc với khói lam bảng lảng sớm chiều, không chỉ là nơi trú ngụ mà còn là chứng tích sự gắn bó với núi rừng, với những phong tục và lễ nghi cổ truyền của người Mông vùng Tây Bắc.

Nhà trình tường vốn không phải là loại hình kiến trúc duy nhất của vùng cao. Ở Việt Nam, ngoài người Mông, một số tộc người khác như Dao, Tày, Nùng, Hà Nhì, Lô Lô… ở các tỉnh miền núi phía Bắc cũng xây nhà trình tường bằng đất nện.

Tuy nhiên, nhà trình tường của người Mông có những đặc trưng riêng biệt, đó chính là hàng rào đá bao quanh nhà.

Không vôi vữa hay ximăng, hàng rào của những ngôi nhà trình tường được dựng lên từ đá núi, hoàn toàn chỉ bằng cách lựa thế, xếp chồng những hòn đá đủ mọi kích cỡ sao cho thật chắc, thật khéo, tạo thành một bức tường đá cao ngang người rất vững chắc.

Hàng rào đá có tác dụng vừa phân tách khuôn viên nhà với nương rẫy, đồng thời ngăn gia súc và thú rừng vào quấy phá, đồng thời cũng là lá chắn chống gió, giữ ấm cho không gian sống trong mùa Đông rét buốt.

Cổng dẫn vào nhà thường làm bằng gỗ mộc mạc, có mái che, dẫn vào khoảng sân đất nện rộng, nơi trẻ con nô đùa và những bó ngô, bó cỏ khô được hong phơi dưới nắng.

Với người Mông - dân tộc gắn bó mật thiết với núi đá, khí hậu khắc nghiệt và địa hình hiểm trở - kiến trúc nhà trình tường không chỉ là giải pháp sinh tồn mà còn trở thành biểu tượng văn hóa, một di sản tự hào của cộng đồng.

Vị trí dựng nhà thường được người già trong bản lựa chọn kỹ lưỡng, tránh những triền núi trũng thấp dễ ngập úng, cũng không chọn nơi quá cao hứng gió lạnh. Thường những khu đất thoai thoải, tựa lưng vào núi, mặt hướng về thung lũng, gần nguồn nước và xa những khu vực dễ bị sạt sẽ là những địa điểm lý tưởng để người Mông dựng nhà.

Nhà trình tường được xây hoàn toàn bằng đất nện. Sau khi chọn được vị trí đẹp, người ta sẽ đào móng nông, dùng những viên đá cuội kê làm nền vững chãi. Sau đó, khung nhà bằng gỗ tốt như pơmu, nghiến hay sa mộc được dựng lên trước để cố định hình khối.

Phần tường được làm bằng cách đổ đất vào các khuôn gỗ lớn, rồi dùng chày gỗ giã nhuyễn, nện chặt cho đến khi đất cứng lại, chắc như bêtông. Người Mông gọi công đoạn này là “trình tường” - cũng là xuất xứ tên gọi cho kiến trúc nhà độc đáo này.

Khi một lớp tường đạt độ dày khoảng 40-50cm, người ta lại tháo khuôn, đắp tiếp lớp khác chồng lên cho đến khi đủ chiều cao.

Điều đặc biệt là loại đất dùng để trình tường phải là đất sét vàng, có độ kết dính cao. Vào mùa khô, đất được phơi ải, rồi giã nhuyễn trước khi đem vào khuôn. Có nơi, để tăng độ bền, người ta trộn thêm rơm rạ hoặc bã mía vào đất trước khi nện.

Sau nhiều lần nện, tường nhà trở nên rắn chắc, bề mặt nhẵn bóng, mùa Hè mát mẻ, mùa Đông ấm áp, chống chọi với sương giá, gió núi vô cùng hiệu quả. Một ngôi nhà trình tường tốt có thể bền đến 50-70 năm, thậm chí cả trăm năm nếu được bảo dưỡng thường xuyên.

Nhà trình tường của người Mông thường có 3 gian với 2 cửa, một cửa chính, một cửa phụ và có vài ba cửa sổ. Mái nhà được lợp bằng ngói âm dương hoặc ngói vảy cá được nung thủ công từ đất sét, hoặc cỏ tranh.

Ngôi nhà trình tường nhìn bề ngoài đơn sơ nhưng bên trong được bài trí cẩn trọng. Bàn thờ tổ tiên đặt ở gian giữa, cạnh bếp lửa - nơi giữ hồn vía cho cả gia đình. Người Mông rất coi trọng bếp lửa; lửa không chỉ để nấu nướng, sưởi ấm mà còn xua đuổi tà ma, bảo vệ hạnh phúc, là trung tâm gắn kết cả gia đình.

Thông thường, người Mông dựng nhà vào khoảng sau mùa gặt, khi tiết trời cuối Thu, đầu Đông hanh khô - thời điểm đất dễ nện và cũng là thời điểm bà con trong bản có thời gian nhàn rỗi hơn.

Dựng nhà mới là sự kiện trọng đại, đánh dấu sự trưởng thành của một người đàn ông trong cộng đồng. Những ngày làm nhà, cả bản sẽ cùng nhau góp sức, từ người lớn đến trẻ nhỏ. Người Mông quan niệm nhà phải dựng xong trước Tết, để đón Năm mới an lành, ấm cúng.

Không chỉ là nơi cư trú, nhà trình tường còn là biểu tượng văn hóa của người Mông nói riêng và bà con dân tộc vùng cao nói chung, thể hiện tư duy thích ứng thông minh với thiên nhiên, nghệ thuật kiến trúc mộc mạc mà khéo léo.

Những ngôi trình tường của người Mông giống như những pháo đài nhỏ giữa núi rừng, kiên cường đối mặt với thời tiết khắc nghiệt, với mưa đá, sương muối mùa Đông, với mưa dông mùa Hạ, tô điểm cho cảnh sắc vùng cao bằng vẻ trầm mặc, thô mộc mà bền bỉ.

Đặc biệt vào mùa Xuân, những ngôi nhà trình tường đẹp như cổ tích ẩn hiện giữa sắc đào phai, mận trắng ở triền núi, lưng đồi tạo thành một bức tranh thơ mộng và yên bình, làm say đắm lòng người.

Ngày nay, giữa sự xô bồ của nhịp sống hiện đại, nhiều bản làng đã chuyển sang những ngôi nhà bêtông kiên cố, nhưng nhiều ngôi nhà trình tường của người Mông vẫn được giữ lại như một di sản sống.

Không ít homestay, điểm du lịch cộng đồng tận dụng lại những ngôi nhà ấy để du khách được trải nghiệm không gian sống xưa cũ khi ngồi bên bếp lửa bập bùng, thưởng thức rượu ngô men lá, lắng nghe những câu chuyện kể về nếp sống độc đáo của người Mông giữa đại ngàn Tây Bắc./.