Bắc Ninh gìn giữ giá trị văn hóa của phiên chợ Âm dương

Bên cạnh ý nghĩa “mua may bán rủi” mang tính thương mại, phiên chợ Âm dương còn mang ý nghĩa tâm linh, góp phần cầu siêu cho những sỹ tử đã hy sinh trong các trận tuyến.

Chợ Âm dương nằm ở địa phận làng Ó (nay là làng Xuân Ổ), phường Võ Cường, thành phố Bắc Ninh. Mỗi năm chợ chỉ họp một lần vào đêm mồng 4 rạng ngày mồng 5 Tết (tháng Giêng Âm lịch).

Những huyền thoại về chợ Âm dương

Theo tài liệu còn lưu giữ lại, năm Nhâm Dần (năm 43) sau Công nguyên, nhà Hán lệnh cho Mã Viện đem quân sang đánh Hai Bà Trưng.

Quân giặc đánh đến trấn Vũ Ninh, huyện Tiên Du (tỉnh Bắc Ninh) đã gặp quân của Hai Bà Trưng và xảy ra trận kịch chiến, nhiều quân lính đã hy sinh.

Sau trận chiến, thân nhân của những người lính đó đã về tìm kiếm người thân vào dịp sau Tết Nguyên đán.

Họ đến bãi chiến trường để thắp hương và đốt vàng mã cho người thân. Dần dần, người dân quan niệm, cửa âm phủ một năm chỉ mở một lần vào đêm mùng 4, rạng ngày mùng 5 tháng Giêng âm lịch cho người dưới âm lên gặp người thân của mình trên trần gian. Từ đó, sinh ra chợ Âm dương.

Chợ họp ở địa phận làng Ó, xã Võ Cường, Bắc Ninh (nay là khu Xuân Ổ, phường Võ Cường, thành phố Bắc Ninh). Theo quan niệm của người dân trong vùng, chợ họp là cơ hội hiếm có cho người chết và người sống được gặp nhau.

Chợ bắt đầu họp vào lúc “lên đèn” trên một bãi đất trống, cạnh một ngôi miếu có tiếng linh thiêng trong vùng. Đây là chợ mà không có lều quán, không sử dụng đèn nến để thắp sáng.

Nhiều người đi chợ thường mang theo một con gà đen được chăm sóc cẩn thận trước đó để làm vật tế thần. Tuy không có lều quán nhưng trong chợ cũng có nhiều hàng mã, hương, nến, cau, trầu…

Chợ không phải là nơi mua may bán rủi như nhiều chợ nơi khác. Trong chợ người mua không ai mặc cả, người bán không đếm lại tiền người mua trả. Trong bóng đêm chỉ thấy bóng người đi lại và tiếng thì thào to nhỏ. Người ta hầu như không quan tâm nhiều đến việc “mua may bán rủi” như ở một số chợ khác. Chợ họp là dịp để người cõi trần gặp người cõi âm.

Ở đầu chợ, người ta đặt một chậu nước để thử tiền âm hay tiền dương. Nếu đồng tiền đó nổi lên thì là tiền người âm còn chìm xuống là tiền của người dương. Sáng hôm sau, có người xem trong túi đựng tiền của mình chỉ toàn là vỏ hến, lá dong… thậm chí có cả mẩu yếm sồi.

Chợ tan khi còn đêm. Sau khi tan chợ, những người đi chợ lại mời nhau uống nước ăn trầu và hát quan họ Bắc Ninh.

Những ai đi chợ đều vui vẻ, thoải mái, họ quan niệm rằng đó là dịp làm phúc, làm điều thiện với người đã chết. Cuộc sống tâm linh của họ sẽ thanh thản hơn.

Đây là một hình thức sinh hoạt văn hóa mang đậm màu sắc tín ngưỡng dân gian rất đặc trưng của vùng Kinh Bắc. Người ta quan niệm rằng, có như vậy thì việc làm ăn hay mùa vụ năm đó mới được thuận lợi.

Tuy nhiên, trải qua thời gian, lễ hội không còn tổ chức và chỉ còn lại trong trí nhớ của người dân.

Phục dựng phiên chợ Âm dương

Ủy ban Nhân dân thành phố Bắc Ninh đã có ý tưởng về việc phục dựng Phiên chợ Âm dương trong lễ hội ở khu Xuân Ổ, phường Võ Cường, thành phố Bắc Ninh.

Thạc sỹ Nguyễn Hữu Mạo (Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh) cho rằng việc phục dựng chợ nên gắn với nghiên cứu khôi phục các hoạt động như hội chợ, vào đám, rước kiệu, hát quan họ theo truyền thống và tục lệ trước đây của địa phương. Việc thiết kế không gian phục dựng phiên chợ phù hợp với không gian cảnh quan ở khu vực gắn với quy hoạch chung đô thị cũng như hệ thống các di tích lịch sử, văn hóa đình, đền chùa của địa phương.

Bên cạnh đó, không gian chợ cần đưa một số yếu tố họa động kinh tế, văn hóa mới gắn với không gian sinh hoạt văn hóa chợ Âm dương như tổ chức không gian kinh doanh gồm các hoạt động mua sắm, ẩm thực, văn hóa, nghệ thuật…

Các nhà nghiên cứu cũng đã đi sâu nghiên cứu về đời sống tín ngưỡng dân gian ở nhiều địa phương, có nhiều yếu tố, nội dung liên quan đến phiên chợ Âm dương, một số cứ liệu dân gian, tài liệu lịch sử liên quan đến phiên chợ Âm dương đã và đang tổ chức ở một số địa phương trên phạm vi cả nước; đồng thời tìm hiểu về giá trị văn hóa truyền thống làng Xuân Ổ, phường Võ Cường, thành phố Bắc Ninh trong đó giá trị văn hóa đặc thù chính vẫn là Phiên chợ Âm dương và lễ hội làng Xuân Ổ.

Ngày 23/11, Thành ủy, Hội đồng Nhân dân, Ủy ban Nhân dân thành phố Bắc Ninh phối hợp với Viện Sử học, Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam tổ chức Hội thảo khoa học Phiên chợ Âm dương – Giá trị lịch sử văn hóa.

Hội thảo có sự tham gia của các nhà khoa học, nhà nghiên cứu đến từ Viện Sử học, Viện Nghiên cứu tôn giáo, Viện Nghiên cứu Hán nôm (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam); Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam…/.